Batalion ON "Kartuzy IV"

Formowanie batalionu rozpoczęto jesienią 1937 r. w składzie Morskiej Brygady ON. Żołnierze rekrutowali się z rejonu Kartuz, Żukowa i Chmielna. Dowódcą został kpt. Marian Mordawski. Dowództwo, pododdziały specjalne i 1 kompania stacjonowały w Kartuzach, 2 kompania w Żukowie, a 3 kompania - w Chmielnie. Rekrutacja do batalionu spotkała się z ostrym sprzeciwem lokalnych działaczy Narodowej Demokracji na czele z proboszczem z Sierakowic, ks. Łosińskim. Pierwszą zbiórkę żołnierzy zarządzono w połowie lutego 1938 r. Jesienią 1938 r. odbyły się w Cetniewie ćwiczenia międzybatalionowe. W marcu 1939 r. zarządzono w batalionie pogotowie, a z Gdyni przywieziono wyposażenie i amunicję, które zostały złożone w magazynie przy ul. Jeziornej. Dostarczono również francuskie działka okrętowe, które miały stanowić broń przeciwpancerną batalionu. W sierpniu zarządzono kolejne pogotowie; żołnierze przygotowywali stanowiska obronne zarówno od strony Rzeszy, jak i Wolnego Miasta Gdańsk. 23 sierpnia stanowiska obronne batalionu wizytował gen. Bortnowski. Mobilizacja batalionu rozpoczęła się w nocy z 23 na 24 sierpnia. 25 sierpnia rano odbyła się przysięga - oddział przekształcił się w 4 Morski Batalion Strzelców. Baonowi przydzielono pluton armat 75 mm na platformach kolejowych oraz trzy komisariaty Straży Granicznej: w Kartuzach, Sulęczynie i Sierakowicach. W momencie wybuchu wojny 2 i 3 kompanie baonu zamykały przesmyki jezior na zachód od Kartuz; 1 kompania pozostawała w odwodzie w lesie na wschód od Kartuz.

1 września przed godz. 5 rano żołnierze dowiedzieli się o wybuchu wojny. Ok. godz. 5:30 nad pozycjami batalionu przeleciały niemieckie samoloty. O godz. 8:00 III pluton 2 kompanii obsadził wzgórza przy szosie Kartuzy-Przodkowo zajmując pozycje obronne pozostawione przez baon ON "Gdynia II", który skierowano w stronę Kościerzyny. Pluton kolarzy stoczył walkę z niemieckim oddziałem rozpoznawczym, tracąc kilku zabitych i rannych. 4 września na pozycje 1 kompanii w rejonie Somonina wyszło natarcie niemieckie, które odrzuciło żołnierzy na wzgórze 212 koło Kiełpina, jednak napierający żołnierze niemieccy zmusili Polaków do opuszczenia wzgórza i cofnięcia się w rejon Kartuz. Stanowiska 3 kompanii w rejonie Kartuzy-Ręboszewo zostały ostrzelane przez artylerię, a przesmyk między jeziorami Małe i Wielkie Brodno został zdobyty przez żołnierzy niemieckich. W godzinach popołudniowych batalion rozpoczął odwrót przez Grzybno-Hopy-Rybakowo do Kamienia. Po godz. 18 Niemcy rozpoczęli natarcie na Kartuzy. Około północy batalion dotarł do m. Hopy, a przed świtem 5 września osiągnął szosę Chwaszczyno-Szemud. Tu natknął się na pozycje 3 kompanii baonu ON "Gdynia I". Doszło do kilkunastominutowej wymiany ognia, żołnierze batalionu rozproszyli się. Nieporozumienie dość szybko wyjaśniono i obyło się bez większych strat, jednak dowódca LOW - płk Dąbek uznał kpt. Mordawskiego winnym tego zdarzenia i pozbawił go dowodzenia na rzecz mjr. Stanisława Hochfelda. Żołnierze szli dalej w kierunku Wejherowa i o godz. 9 osiągnęli Bieszkowice.

Obsada personalna:

dowódca - kpt. Marian Mordawski; od 5 IX - mjr Stanisław Hochfeld
adiutant - por. Bernard Hennig
oficer gospodarczy - ppor. rez. Stanisław Biernacki
oficer żywnościowy - plut. Władysław Jerzyk
lekarz - por. dr Edmund Mroczkiewicz
dca plutonu zwiad. - ppor. Edward Bednarski
dca plutonu ppanc. - ppor. rez. Lucjan Bonifacy Wagner
dca plutonu łączności - ppor. Stokoski
dca plutonu pionierów - plut. pchor. Antoni Wróbel

1 kompania ON "Kartuzy"
dowódca - kpt. Roman Wasilewski
dca I plutonu - ppor. rez. Florian Jaworski
dca II plutonu - ppor. rez. Zbigniew Troskolański
dca III plutonu - ppor. rez. Henryk Szatkowski

2 kompania ON "Żukowo"
dowódca - kpt. Michał Pikuła
dca I plutonu - por. Paweł Szefka
dca II plutonu - ppor. rez. Mieczysław Ruszkowski
dca III plutonu - ppor. rez. Szczepan Włoch

3 kompania ON "Chmielno"
dowódca - kpt. Stanisław Grajski
dca I plutonu - ppor. rez. Jan Nagaj
dca II plutonu - ppor. rez. Stodulski
dca III plutonu - por. Eugeniusz Perkowski

kompania ckm
dowódca - ppor. Edmund Ajtner
dca I plutonu - ppor. Tadeusz Szczęsny
dca II plutonu - ppor. rez. Lucjan Urbaniak
dca III plutonu - ppor. Szpinowski
dca IV plutonu - ppor. Tybiszewski